Tarix
© Metnin muellifi: Fuzuli Memmedov, huquq elmleri namizedi
Heyder Eliyev Azerbaycan xalqinin ve dovletinin canli tarixidir
Cemiyyet yarandigi gunden tarixde shexsiyyetin rolunu aydinlashdirmaga chalishmish, mutefekkirler, filosoflar, alimler bu problemi derinden oyrenmeye cehdler etmishler. Bu barede fikir muxtelifliyinin genishliyine baxmayaraq, son qenaet hemishe bele olmushdur ki, guclu shexsiyyetler bir qayda olaraq tarixin gedishine guclu de tesir gostere bilirler. Her xalqi da dunyada tanidan onun fitri istedadli alimleri, mutefekkirleri, medeniyyet xadimleri ve bashqalari ile beraber ilk novbede tarixi shexsiyyetleridir. Siyaset elmi belke de elmlerin hamisindan murekkeb oldugu uchun nufuzlu siyasetchi butun elm sahelerinin esaslarini bilmekle yanashi, hem de uzaqgorenliye, mudrikliye, yuksek teshkilatchiliq qabiliyyetine, siyasi lider olmaq bacarigina, guclu intuisiyaya, butovlukde fitri istedada malik olmalidir. Dahilik seviyyesine chatmish tarixi simalar eslinde Tanrinin sechilmish adamlaridir. CHunki adi adam deyilen keyfiyyetlerin hamisini ozunde hech cur cemleshdire bilmez. Azerbaycanin tarixinde her dovr ozune uygun boyuk tarixi shexsiyyetler yarada bilmishdir. 20-ci esr ise hetta totalitar Sovet rejiminde bele Azerbaycan Respublikasini ve xalqini tekce SSRI mekaninda deyil, butun dunyada tanitdiran, dunya xalqlari icherisinde onun ozune layiq yer tutmasina nail olan Heyder Eliyev kimi boyuk bir shexsiyyet yetishdirmishdir. Taleyin hokmuyle iki defe hakimiyyete gelen Heyder Eliyev her defe Azerbaycanin muqedderatinin hell olundugu tehlukeli ve murekkeb meqamlarda xalqin komeyine chatmish, ona dayaq olmush, zamanin agir mengenesinden xalqi xilas etmishdir.
Heyder Eliyev ikinci defe — 1993-cu ilin 15 iyununda musteqil Azerbaycana rehberliye bashlayanda olkenin bashinin ustunu alan tehluke daha boyuk idi. CHunki bednam qonshularimiz Heyder Eliyev shexsiyyetinden chekinerek 1987-88-ci illeredek ozlerinin Dagliq Qarabagla elaqeli iddialarini ireli sure bilmirdiler. Amma 1987-ci ilde Heyder Eliyev Sov. IKP MK uzvluyunden istefa verdikden sonra (Bakiya qoshun yeridilmesine etiraz elameti olaraq 1991-ci ilde oz erizesi ile Sov. IKP siralarindan da chixdi) Dagliq Qarabagda separatchiliq guclenmeye bashladi ve bu, Azerbaycanda daxili stabilliyin pozulmasina getirib chixardi. Separatchilarin M.Qorbochov ve onun komandasinin bilavasite ishtiraki ile birbasha Yerevandan idare olunmasi ve achiqca desteklenmesi ise hadiseleri daha da gerginleshdirdi. Bu dovrde Azerbaycanin rehberleri siyasi oyunlardan bash chixara bilmediler, sebatsizliga yuvarlandilar ve Moskvanin buyruq qullarina chevrildiler. Belelikle, olkede ciddi hakimiyyet bohrani bashlandi ve hakimiyyete gelmeye chalishan muxtelif siyasi qurumlari birleshdirib son derece agir ve agrili bir sheraitden chixmaq evezine hakimiyyetde qalmaga, vezife kursulerini qorumaga chalishdilar. Bu addimla da onlar butun strukturlari laxlamish, torpaqlari parchalanmish Azerbaycanin xaricden ve daxilden dagidilmasina zemin yaratdilar. Sivil siyasi mubarize formalarindan uzaq olan bir chox siyasi quvveler mubarizenin guc formasini sechdiklerinden here ozune tabe olan ve yalniz onun emrlerini dinleyen herbi birleshmelere bashchiliq edir ve onlardan oz meqsedlerini heyata kechirmek uchun yararlanmaga chalishirdi. Anarxiya ve xaos bash alib gedir, dagidici qruplar olkeni talan edirdiler. Perakendelik, kin-kuduret, ozbashinaliq olan yerde ise Azerbaycanin umumi menafeyi etrafinda birleshmekden, muteshekkillikden sohbet gede bilmezdi. Halbuki, olkenin dushduyu veziyyet xalqin birliyini teleb edirdi.
O dovrde yaranmish durumun sebeblerinden biri kimi bezen de xarici quvveleri esas getirirdiler. Elbette, bunu inkar etmek olmaz. Lakin onu da inkar etmek olmaz ki, olkeye bashchiliq etmek iddiasinda olan her bir shexs ister xaricden, isterse de daxilden olan muxtelif tesirlerin ve dushmen quvvelerin gizli fealiyyetini vaxtinda ashkar etmek, hadiseleri evvelceden gorub nezaretde saxlamaq ve istenilen tecavuzun qarshisini almaq iqtidarinda olmalidir. Olkenin taleyine cavabdeh olan her bir hakimiyyet oz missiyasinin ohdesinden gele bilmek uchun ilk novbede shexsi iddialarindan el chekmeli, yalniz ve yalniz dovletin ve xalqin menafeyini dushunmelidir. Teessuf ki, Azerbaycanin taleyuklu meselelerinin hell olundugu bu cur murekkeb meqamda olkede rehberliyi yuxarida qeyd etdiyimiz kimi, Moskvanin buyruq qullari heyata kechirirdiler. Lakin tale xalqimizi umidsiz qoymadi. Bele bir agir tarixi sheraitde — Azerbaycan dovletchiliyinin ciddi tehluke altinda oldugu, vetendash qarshidurmasinin yarandigi, olkenin daxilden parchalanmasi prosesinin bashlandigi vaxtda hakimiyyetde olan quvveler derk etdiler ki, bele murekkeb sheratiden chixmaq uchun boyuk dovletchilik tecrubesi olan, mudrik, bacariqli, daxili ve xarici siyaseti derinden bilen, beynelxalq siyasi alemde nufuzlu bir shexsiyyete ehtiyac var. Ele ona gore de Heyder Eliyevin qayidishi boyuk siyasi ve milli bir hadise idi. Azerbaycan xalqi da, butun beynelxalq teshkilatlar da artiq bele bir yekdil fikirle razilashirdilar ki, chox boyuk dunya dovletlerinin oz nufuz dairelerini bolushdurdukleri murekkeb sheraitde Azerbaycani yalniz Heyder Eliyev oz qeti, cesaretli, tarazli, dushunulmush siyasi tedbirleri ile xilas ede biler.
Heyder Eliyev ozunun ikinci qayidishi ile hakimiyyet bohranina, etnik separatchiliga, iddialari yere-goye sigmayan nashi siyasetbazlarin eksperimentlerine, olkedeki choxsayli qanunsuz siyasi destelerin fealiyyetine son qoydu. Insanlarin heyati normal mecraya dushdu, Azerbaycanda dlovletchiliyin mehv olmaq tehlukesi aradan qaldirildi. Ondan sonraki dovrde Heyder Eliyevin rehberliyi ile gorulen ishlerin, elde olunan nailiyyetlerin hamisini sadalamaq olduqca chetindir. Onun bu muddetdeki gergin emeyi neticesinde daxilde ictimai-siyasi sabitlik yaradildi ve cemiyyetde demokratik dovlet quruculugu prinsipleri berqerar olundu. Umumiyyetle, Prezident Heyder Eliyevin fealiyyetine nezer saldiqda onun ne qeder choxshaxeli ve gergin olduguna heyretlenmemek olmur. O, gun erzinde respublikaya devet olunmush xarici olke bashchisini da, Azerbaycanin neft siyaseti ile bagli muxtelif shirket rehberlerini de, xarici olke sefirlerini de, elm ve medeniyyet xadimlerini de, sade peshe adamlarini da qebul edib dinleyir, muvafiq gosterishler ve mudrik tovsiyeler verir. Ve bunlarin hamisini yerine yetirmeye onun chox yuksek siyasi, elmi peshekarligi ve gucu chatir. Onun uchun meselenin boyuyu-kichiyi yoxdur. Esas odur ki, gorulen ish Azerbaycan dovletinin ve Azerbaycan xalqinin menafeyine xidmet etsin.
Tesadufi deyildir ki, Heyder Eliyevin siyasi ustaligindan, idarechilik qabiliyyetinden, xalq ichindeki nufuzundan ehtiyat eden o dovrku hakim daireler ona ne Moskvada, ne de Azerbaycanda hansisa bir sanballi hokumet vezifesi teklif etmediler. Neticede, ilk novbede Azerbaycan dovleti, Azerbaycan xalqi itirdi.
Oten iller erzinde mohterem Heyder Eliyevin yeniden hakimiyyete qayidishi haqqinda metbu orqanlarda defelerle genish meqaleler derc olunmush, tehliller verilmish, choxlu kitablar yazilmishdir. Lakin hemin dovrun ictimai-siyasi durumunun elmi-nezeri tehliline bundan sonra da done-done qayidilmalidir ki, yaxin tariximizde bash vermish prinsipial hadiseler unudulmasin, ayri-ayri meselelere munasibetde obyektivlik itirilmesin, faktlar saxtalashdirilmasin. Bu baximdan hemin gunlerden uzaqlashdiqca o dovrun ictimai-siyasi hadiselerini daha temkinle, daha derinden ve obyektiv tehlil etmek imkani yaranir. Ve her defe de bele bir qenaete gelirsen ki, Heyder Eliyev cenablari xalqin yekdil telebi ile yeniden hakimiyyete qayitmasaydi, olkeye rehberlik etmeye bashlamasaydi respublikanin bashina daha boyuk belalar gele bilerdi.
Insanlarin hava qaralandan sonra kucheye chixmaga urek etmediyi, sabaha inamsizliqdan dogan qorxu ve telashin hokm surduyu, chorek magazalarinin qarshisinda novbelerin gunden-gune artdigi, kriminal quvvelerin adamlari vahime icherisinde saxladigi bir dovrde hakimiyyet sukani arxasina kechmek istenilen siyasetchiden boyuk risk teleb etse de, zamanin butun qovgalarindan hemishe uzuag chixmaga verdish etmish Heyder Eliyev cesaretle, mesuliyyetle bu missiyani oz uzerine goturmeye qerar verdi. Bu, Azerbaycan xalqini ve dovletini rusvaychiliqdan ve mehv olmaqdan xilas eden taleyuklu tarixi bir qerar oldu.
Torpaqlarinin bir hissesi ishgal altinda olan, ehalisinin her 8 neferinden biri qachqinliq sheraitinde yashayan, oz strateji movqeyine gore bir chox dunya olkelerinin siyasi ve iqtisadi maraqlarinin toqqushdugu bir olkede inkishaf etmish demokratik dunya olkeleri seviyyesinde dovlet yaratmaq ve chox qisa muddetde ehalinin sosial-iqtisadi durumunu yeterince yaxshilashdirmaq tebii ki, chox chetin mesele idi. Hele olkede ve cemiyyetde movcud problemler tam aradan qaldirilmamishdir. Biz real cografi mekanda, real ehatede, real sheraitde yashayiriq ve bu realliqdan dogan problemlerden qachmaq olduqca chetindir. Ele bu il may ayinin 31-de Prezident sarayinda olkede prezident sechkilerine hazirliqla bagli kechirdiyi mushavirede Heyder Eliyev demiishdir: "Umumiyyetle, olkemizde iqtisadiyyat inkishaf edir, sosial meseleler hell olunur. Ancaq ola biler ki, her yerde bele deyildir. Belke bezi yerlerde problemler, hell olunmayan meseleler var. Bu, xususen indi, prezident sechkileri erefesinde chox vacib meseledir”.
Ona gore de movcud chetinliklerden danishanda obyektivliyi gozlemek ve etiraf etmek lazimdir ki, Azerbaycanin dovlet musteqilliyini qorumaq, erazi butovluyunu berpa etmek uchun dovlet terefinden, onun dunya shohretli Prezidenti Heyder Eliyev terefinden butun mumkun tedbirler gorulur, insanlarin sosial heyat seviyyesi durmadan yaxshilashir, geleceye inamlari guclenir.
Heyder Eliyev Azerbaycana bashchiliq etdiyi butun dovrlerde oz gergin fealiyyeti ile xalqin ve dovletin esl rehberi oldugunu subut etdi. Onun siyasi fealiyyeti en yeni tariximizin dolgun salnamesi sayila biler. Olke heyatinin ele bir sahesi yoxdur ki, orada Heyder Eliyevin dest-xetti oz eksini tapmasin. O, cemiyyetin butun sahelerinin ve butun tebeqelerinin problemlerine eyni hessasliqda ve eyni diqqetle yanashir. Heyder Eliyevin rehberliyi altinda aparilan demokratik deyishiklikler, huquqi ve demokratik dovlet quruculugu, umumbesheri deyerlere soykenen yeni cemiyyetin formalashdirilmasi sahesinde heyata kechirilen tedbirler butun dunyada Azerbaycanin hormetini ve nufuzunu durmadan artirmaqdadir. Mohterem Prezidentimizin mudrik siyasetinin neticesi olaraq bu gun Azerbaycan turk dunyasinin en nufuzlu uzvlerinden birine chevrilmish, onun rehberi Heyder Eliyev ise butun turk dunyasinin boyuk lideri ve mudrik agsaqqalina chevrilmishdir.
Heyder Eliyevin rehber ve lider kimi tarixi fealiyyeti nesiller uchun boyuk bir mektebdir. Onun derin yaddashi, iti mentiqi, gergin siyasi veziyyetlerden ustaliqla chixmaq bacarigi, murekkeb siyasi situasiyalarda qerar vermek qabiliyyeti, uzaqgorenliyi, intellektual gucu, sabaha analitik baxishi, sert ve qaygikesh rehberlik xususiyyeti, cemiyyetin siyasi, iqtisadi ve menevi tarazligini saxlamaq serishtesi barede hele chox tedqiqatlar aparilacaq. Onun xalqina shohret getiren tarixi fealiyyeti ve tecrubeleri xalqimizin yalniz bu gunu uchun deyil ishiqli sabahi uchun de boyuk perspektivler achir ve xalqimizin geleceyi uchun boyuk nikbinlikler yaradir. Hami chox yaxshi bilir ki, oz omrunu dogma xalqina hesr eden mohterem Prezidentimiz ishinin gerginliyine ve mualicesinin davam etmesine baxmayaraq yene de boyuk heves ve ehtirasla chalisharaq ehalinin sosial rifahinin yaxshilashdirilmasi qaygisina qalir, maarif, sehiyye, medeniyyet ve diger sahe ishchilerinin maashlarinin yukseldilmesi ile bagli fermanlar verir. Vaxtile mehkum olunmush insanlarin boyuk bir qismini efv olunmasina qerar vermesi de mohterem Heyder Eliyevin xalqina yuksek qaygi ve diqqetin tezahurudur.
1993-cu ilde Heyder Eliyevin qayidishindan sonra aparilan ugurlu daxili ve xarici siyaset, olke iqtisadiyyatinin guclenmesi, ordu quruculugundaki islahatlar, dunya tecrubesine soykenen dovlet quruculugu bir daha bizi emin edir ki, Azerbaycanin musteqilliyi donmezdir, ebedidir. Çunki onun xalqin gucune, iradesine, intellektual ve menevi potensialina arxalanan ve Azerbaycanin shanli tarixine chevrilmish chox guclu ve dahi rehberi var.